ZamZam is een studie naar het vierkant. 'Sinds 2016 is het vierkant mijn onderwerp en alle werken zijn gemaakt in een vierkant formaat. Ik haal voor deze werken inspiratie uit het geometrische vierkant in de traditionele islamitische kunst waarin het vierkant de basis van diverse patronen en composities is’.
‘ZamZam is ontleend aan de naam van een waterbron in Mekka waar Hagar in de woestijn tussen de berg Safa en Marwa heen en weer rende op zoek naar water voor haar zoontje Ismail. Jaarlijks haasten moslims zich tijdens de bedevaart in Mekka zeven keer heen en weer tussen Safa en Merwa ter nagedachtenis aan Hagar. Ik heb dit historische verhaal voor mij zelf samengevat in een simpel diagram dat tot een serie tekeningen en schilderijen heeft geleid waarin ik binnen het statische vierkant experimenteer met dynamische driehoek- vormen’.
In deze tentoonstelling laat Fatima een selectie werk van de afgelopen vier jaar zien die uit tekeningen, schilderijen en een kunstenaarsboek bestaat.
Het openingswoord zal verricht worden door Patty Wageman directeur Museum De Buitenplaats.
Kathrin Wolkowicz, beeldend kunstenares en goede vriendin van Fatima, die Fatima bij het maken van het boek begeleidde, zal het boek tijdens de opening introduceren. Het kunstenaarsboek ZamZam is mede mogelijk gemaakt door stichting Fonds Kwadraat, stichting Stokroos en galerie SANAA.
A Gentle Subversion
Heleen Schröder. (text for artist book ZamZam, part of the solo exhibition)
Fatima Barznge’s recent series of drawings in acrylics and coloured pencil entitled Zamzam is a study of the square, the basic motif in Islamic art and an important shape in the pre-Islamic Babylonian civilization. Each drawing is square in format, some consisting entirely of a plane woven out of slanted, quivering lines, others subdivided diagonally in seemingly endless variations of triangular tessellations. The shift to work on paper signals a new trend for Barznge while maintaining a continuity with her earlier acrylic works on panels – dense, painstakingly built up fabrics of fine, overlapping lines, dashes or crosses. The work on paper sustains this visual language, but seems lighter, airier, and freer.
Despite their abstraction, the drawings are deeply personal, based on memories from Barznge’s youth until the age of seventeen in the northern Iraq town of Aghjalar, later destroyed by war. She notes that these types of patterns were everywhere: ‘in my mother’s dress, in the rug on the floor, on the outside of the mosque…’ Barznge, a contemporary artist educated in the Netherlands, roots this series in the geometric patterning of Islamic art, more so than in twentieth-century precedents of abstraction and minimalism that may spring to mind on first reading.
The title of the series, Zamzam, makes this cultural connection explicit; it refers to one of Islam’s founding legends: Hajar, the mother of Ismail, is exiled in the desert at Mecca, and rushes back and forth between the hills of Safa and Marwah in a frantic search for water for her thirsty baby. Miraculously, God provides a source, a well in the valley between the two hills; this well is called Zamzam. The Kaaba, the cubical building in the courtyard of the Great Mosque and the holiest site of Islam, was later built near the Zamzam well, and the well is an important station of the pilgrimage to Mecca. Barznge’s father, an Islamic theologian, returned from the hajj with holy water, attributed healing powers, in a beautiful glass vial. His collection of manuscripts and calligraphy is one of the inspirations for these works on paper.
Barznge summarizes the story of Hajar in a simple diagram (see below) depicting two slopes and the Zamzam well at the base where they meet. The well is thus at the lower corner of an inverted triangle formed in the space between the mountains. It is a widely recognized, albeit discrete and coded, symbol of the woman and of female sexuality – so well-known that in some contexts, modesty prohibits the use of the triangle.
The woman Hajar is identified as a founder of the city of Mecca – an alternative reading offered not as a replacement or negation of the established narrative of the faith and the entrenched iconography of the square, but rather as a commentary, an enriching supplement, and an opening of interpretive possibilities. If the square stands for the male principle, for stability, patriarchal authority, the geometric and eternal, then the triangle represents the female, dynamism, the questioning of authority, the organic and natural. But similar to the indirect, layering of symbolic meaning in Islamic art, Barznge presents her veiled critique in an abstract, oblique way, with a tact that is indispensable in opening up a discussion of taboo subjects. She offers her gentle subversion in a web of vibrating lines, enlivening and softening the strict principles of the base form.
Rotterdam, May 2019
Fatima Barznge bij Galerie SANAA, ZamZam
Door Patty Wageman opening van de expositie
De eerste keer dat ik het werk van Fatima zag was in de drukte en ruis van de Art The Hague. Een ensemble vierkante tekeningen hing op een korte wand. Ik weet niet meer hoeveel het er waren, maar volgens mij waren het er een stuk of twaalf of zestien. Het geheel kwam over als een installatie, als een bewuste rangschikking van tekeningen met een boodschap. In eerste instantie roept het vierkant en het gebruik van dat formaat directe associaties op met abstractie. Hoe kan het ook anders in een land waar iedereen opgroeit met het late werk van Mondriaan. Een andere associatie was die van het minimalisme, puur gebaseerd op het formaat en de afwezigheid van een voorstelling. Van veraf lijken de tekeningen monochromen, maar wie de tijd nam om echt te kijken (en dat gebeurt niet gauw op een beurs – mede vanwege de mensen die een stand in en uitlopen en weer andere bekenden tegenkomen). Wie dus de tijd nam om echt te kijken, kon veel meer ontdekken. Niks monochromen maar uiterst gedetailleerde tekeningen opgebouwd uit zich herhalende, kleine elementjes. Ik moest hierdoor ook denken aan het werk van Hanne Darboven of Jan Schoonhoven uit de jaren 70 als gevolg van de repetitie van lijnen, kleine vierkantjes, bibberlijntjes, kleurtjes, driehoekjes etc.
Maar er was iets anders dat me meteen in het werk aantrok en dat was de kwetsbaarheid, voortkomend uit de verfijning en de zichtbare, eindeloze investering van arbeidsuren en geduld die in het werk zaten. Na een blik op de naam van de kunstenares: Fatima Barznge, werd voor mij ook meteen duidelijk dat de afwezigheid van een afbeelding een verwijzing naar haar islamitische achtergrond zou kunnen zijn. In de Islam zijn afbeeldingen van personen en verhalende voorstellingen immers al sinds het ontstaan van de kunst afwezig. En toch leefde dit werk, als een Perzisch tapijt of als een wand zoals je die kunt vinden in bijvoorbeeld de Arab Hall in Leighton House in London. Want ondanks de afwezigheid van een voorstelling, waren het die lijntjes en kleuren, die allemaal overduidelijk stuk voor stuk, met de hand, in een eindeloos patroon waren gezet dat in elk vierkant weer anders was. Momenten van inspiratie en contemplatie zou je ze bijna kunnen noemen. Want dat gevoel roepen ze op. Zelf schrijft Fatima op haar website: 'Sinds 2016 is het vierkant mijn onderwerp en alle werken zijn gemaakt in een vierkant formaat. Ik haal voor deze werken inspiratie uit het geometrische vierkant in de traditionele islamitische kunst waarin het vierkant de basis van diverse patronen en composities is.'
Na mijn kennismaking met het werk raakte ik met Fatima aan de praat. En omdat Museum De Buitenplaats ook met zijn eigen collectie op diezelfde beurs stond, was het omgekeerd voor Fatima een ontmoeting met wat wij als museum in het hoge noorden doen.
Dit voorjaar maakte ik een tentoonstelling De vrouwelijke blik. Het idee om een tentoonstelling te maken met uitsluitend vrouwen ontstond - zoals bij vele musea dit jaar en ook bij ons -. in het kader van 100 jaar kiesrecht en de aandacht voor vrouwen die deze viering met zich meebracht. Fatima Barnzge was een van de 10 vrouwen die we uitnodigden. Meteen wist ik welk werk ik wilde tonen: die fascinerende vierkanten van haar. Heel graag wilde ik namelijk nog een keer de mogelijkheid hebben om haar werk in een andere context te kunnen tonen, in een grotere zaal waar haar werk meer ruimte zou krijgen om te ademen. Waar meer ruimte zou zijn om er in rust naar te kunnen kijken. De vraag is natuurlijk altijd of dat in een groepstentoonstelling ook gaat lukken, maar die vraag bleek uiteindelijk ongegrond. Het werk behield zijn autonomie en zoals ik hoopte zorgde de wand met Fatima’s werk voor een stiltemoment in het bekijken van de tentoonstelling. Ze vertelde me dat dit de eerste keer was dat haar werk tegen een niet-witte wand werd getoond. Hoewel ze dit van tevoren heel spannend vond, was ze er zeer blij mee. Het werk kwam namelijk prachtig uit tegen de zachtgrijze achtergrond die de subtiele kleuren in het werk versterkten. Ze vertelde me over de tentoonstelling ZamZam, hier in Galerie SANAA en het boek dat daarbij zou verschijnen. Ik had het geluk ter voorbereiding op deze opening alvast haar eigen teksten en de mooie tekst van Heleen Schröder te mogen lezen, getiteld ‘A Gentle Subversion’, waarin ik veel herkende van mijn eerste ontmoeting met het werk van Fatima.
Omdat ik weinig tot niets van Islamitische kunst afweet, vond ik het interessant om te lezen dat het gebruik van het vierkant zelfs teruggaat tot de pre-Islamitische Babylonische beschaving en dat de titel ZamZam een letterlijke vertaling is van ‘studie voor een vierkant’. Schröders tekst maakte me nieuwsgierig naar meer en ik ben daarom ook heel blij verrast om deze installatie hier te zien – waar verschillende formaten vierkanten en werken van 2016 tot nu bijeenkomen in een totaal andere samenstelling. Zoals Heleen Schröder schrijft en zoals ook op de website van Fatima valt te lezen, is haar werk heel persoonlijk; gebaseerd op haar herinnering aan haar jeugd in Noord-Irak. De patronen zijn gebaseerd op aspecten die ze tegenkwam in haar vroegere woonomgeving in de stad Aghjalar. De stad en daarmee haar jeugd werd verwoest en later weer werd opgebouwd waardoor hij voor Fatima voorgoed verdween. Voorbeelden van deze herinnering waren patronen die ze terugvond in de jurken van haar moeder, of het kleed op de vloer of de muren van de moskee.
Fatima legt in haar teksten uit dat ZamZam verwijst naar een van de legenden is waarop de Islam is gebaseerd. De naam is ontleend aan die van een waterbron in Mekka, gelegen tussen de berg Safa en Marwa in de woestijn. In de legende rent Hagar heen en weer tussen deze bergen en de bron om water te halen voor haar zoontje Ismail. De bron werd later en is nog altijd een belangrijke stop op de bedevaart naar Mekka. De moskee met binnenplaats die in de buurt hiervan werd gebouwd groeide uit tot een van de meest heilige plekken. Fatima vatte het verhaal samen in - zoals ze zelf zegt - een simpel diagram dat tot een serie tekeningen en schilderijen leidde waarin ze binnen het statische vierkant experimenteerde met dynamische driehoekvormen.'
Heleen Schröder gaat daar in haar tekst dieper op in. Voor nu is het goed om dit gegeven in het achterhoofd te houden bij het bekijken van deze tentoonstelling. Zo krijgt een abstract werk op een mooie wijze een persoonlijke lading, ingebed in een religieus-culturele achtergrond. Met haar werk slaagt Fatima wel degelijk in haar pogingen om haar verhaal, het beeldende proces en associaties samen te laten komen.
Patty Wageman
